Βελανιδιά: Η πολυκατοικία της άγριας ζωής

Επιμέλεια: Τιμολέων Ντέμος, φοιτητής Γεωπονικού Πανεπιστημίου Αθηνών

Φώτο: Γιάννης Ρουσσόπουλος

Συχνά διαβάζουμε άρθρα και δημοσιεύσεις που εφιστούν την προσοχή μας στην προστασία του βελανιδόδασους, τονίζουν την περιβαλλοντική του αξία και τα οφέλη του στο οικοσύστημα. Εύλογα μπορεί κάποιος να αναρωτηθεί: Η βελανιδιά, αυτό το δέντρο που βρίσκεται παντού στα χωριά μας, αξίζει πραγματικά την προστασία ή οι απόψεις αυτές είναι υπερβολικές; Για να δώσουμε απάντηση θα δούμε τους οργανισμούς που μπορούν να ζούν σε ένα (1) μόνο ώριμο δέντρο βελανιδιάς!

Ρίζες- Έδαφος

Βρισκόμαστε στον Μάρτιο, οι βελανιδιές έχουν ρίξει όλα τα ξερά φύλλα τους, είναι γυμνές και αφήνουν τις πρώιμες ζεστές ακτίνες φωτός να φτάνουν μέχρι το έδαφος. Ξάφνου ξεπροβάλλουν διάφορα αγριολούλουδα και ποώδη φυτά που εκμεταλλεύονται την ηλιακή ακτινοβολία μέχρι τα δέντρα να αναπτύξουν πλήρες φύλλωμα. Κάποια από αυτά είναι οι παιώνιες (απογωνιές), οι ορχιδέες, οι ίριδες, οι ασφόδελοι (σπερδούκλια) και οι νάρκισσοι (φουστίνες). Στο Ξηρόμερο, η βελανιδιά αναπτύσσεται μέσα σε ασβεστολιθικό πέτρωμα, δημιουργεί ισχυρό ριζικό σύστημα και καθιστά το έδαφος κατάλληλο και εύφορο για την ανάπτυξη ποώδων φυτών. Ακόμη τα ξερά φύλλα αποσυντίθενται σιγά σιγά με την βοήθεια διάφορων εντόμων και ασπόνδυλων, γίνονται οργανική ουσία που βοηθά τα υπόλοιπα φυτά και λειτουργούν σαν φυσικό λίπασμα.

Φυτά στη βάση της βελανιδιάς

 Τον χειμώνα, στα ξερά φύλλα μπορεί να κρύβεται με το εξαιρετικό της καμουφλάζ η μπεκάτσα και να τρώει με το μακρύ της ράμφος τα έντομα του εδάφους. Στους ριζικούς κόμβους βρίσκουν καταφύγιο διάφορα ερπετά (σαΐτα, οχιά, σαύρες) αλλά και αμφίβια όπως ο χωματόφρυνος ή μπράσκα. Μέσα στο έδαφος κοντά στις ρίζες της βελανιδιάς βρίσκονται διάφορα εδαφόβια ασπόνδυλα και γαιοσκώληκες αλλά πολύ εντυπωσιακή είναι η συμβίωση του δέντρου με μύκητες, τα μυκόριζα. Και οι δύο “συγκάτοικοι” επωφελούνται από την συμβίωση αυτή καθώς ο μύκητας λαμβάνει από το δέντρο θρεπτικά συστατικά, κυρίως υδατάνθρακες ενώ το δέντρο διευκολύνεται στην απορρόφηση θρεπτικών ουσιών και νερού από το έδαφος. Οι καρποφορίες των μυκήτων αυτών είναι τα γνωστά σε όλους μας μανιτάρια που μπορούμε να δούμε στο έδαφος του δάσους κυρίως το φθινόπωρο. Τέλος, όταν πέφτουν τα βελανίδια στο έδαφος, η δρυς σφύζει από ζωή αφού στον ίσκιο της μαζεύονται πουλιά, τρωκτικά, αγριογούρουνα και αιγοπρόβατα για να τραφούν από τον θρεπτικό καρπό της.

    Πάνω η μπεκάτσα, κάτω αριστερά
ο χωματόφρυνος ή μπράσκα και κάτω
δεξιά η ακίνδυνη σαΐτα

Διάφοροι μύκητες στο δάσος

Κορμός

Σίγουρα έχουμε παρατηρήσει ότι μια μεγάλη βελανιδιά έχει χοντρό φλοιό με πολλές ρωγμές. Μέσα σε αυτές τις ρωγμές υπάρχει ένας μικρόκοσμος! Ξυλοφάγα έντομα, τερμίτες και σκαθάρια σκάβουν τις στοές τους και γεννούν τα αυγά τους μέσα στο ξύλο και κάτω από τον φλοιό. Εκεί τα περιμένουν σαρανταποδαρούσες, σκορπιοί, αράχνες, αρπακτικά έντομα και σαμιαμίδια για να τα κυνηγήσουν και να εξασφαλίσουν την τροφή τους. Σε μια βελανιδιά μπορούν να ζουν έως και 150 είδη ασπόνδυλων τα οποία συμβιώνουν αρμονικά με το δέντρο. Για παράδειγμα οι νύμφες των σκαθαριών τρώνε τα νεκρά τμήματα του ξύλου πριν αυτό προσβληθεί από μύκητες ενώ τα μυρμήγκια (λιγκόνια) την προστατεύουν από φυλλοφάγα έντομα. 

Πάνω αριστερά: δρυοκολάπτης, δίπλα ο καμποδεντροβάτης
Κάτω αριστερά: Δασομυωξός και δίπλα ο χουχουριστής

Οι ώριμες βελανιδιές παίρνουν ακανόνιστα σχήματα και συχνά έχουν κουφάλες και κοιλότητες. Μέσα σε αυτές τις τρύπες κάνουν τις φωλιές τους νυκτόβια πουλιά όπως ο χουχουριστής (δείτε εδώ), η κουκουβάγια, θηλαστικά όπως οι αγριόγατες ενώ στα κοιλώματα βρίσκουν καταφύγιο νυχτερίδες και τρωκτικά. Ένα από αυτά τα τρωκτικά είναι και ο δασομυωξός (Glis glis) το οποίο μοιάζει με μικρόσωμο σκίουρο, ζει στο Βελανιδόδασος Ξηρομέρου και τρέφεται κυρίως με καρπούς και φρούτα. Τον Μάρτη μπορούμε να ακούσουμε τον δρυοκολάπτη να χτυπά με το ισχυρό ράμφος του τον φλοιό της δρυός για να φάει τα διάφορα έντομα που υπάρχουν εκεί αλλά και να ανοίξει τρύπες στις οποίες φτιάχνει την φωλιά του. Στο βελανιδόδασος Ξηρομέρου ζουν 5 από τα 9 είδη δρυοκολάπτη που συναντά κανείς στην Ελλάδα! Το πουλί αυτό επιτελεί διεργασίες ζωτικής σημασίας για το δάσος. Αρχικά ανοίγει διάφορες τρύπες και σε μια από αυτές γεννά τα αυγά του. Διάφοροι μύκητες επωφελούνται από την ανοιχτή πληγή του δέντρου και αρχίζουν να προσβάλλουν το ξύλο. Έτσι οι ίνες του γίνονται πιο μαλακές και διευκολύνεται η διεύρυνση της φωλιάς. Όταν η φωλιά γίνει πολύ μεγάλη για τον δρυοκολάπτη, την εγκαταλείπει και την χρησιμοποιούν άλλοι “ενοικιαστές” όπως τα κουνάβια ή διάφορα πουλιά όπως ο καμποδεντροβάτης. Παράλληλα όμως ο μύκητας συνεχίζει να σαπίζει το ξύλο και έτσι επωφελούνται διάφορα μυρμήγκια και σκαθάρια που τρέφονται με το σάπιο ξύλο. Το δέντρο στην προσπάθειά του να κλείσει τις πληγές, φτιάχνει έναν γερό εξωτερικό σκελετό που θα το διατηρήσει σταθερό και γι΄αυτό βλέπουμε συχνά πάνω στον κορμό της βελανιδιάς εξογκώματα κοντά σε κουφάλες. Τέλος τον κορμό καλύπτουν διάφορα επίφυτα (πχ πολυπόδιο), πράσινα βρύα, λειχήνες και παρασιτικοί μύκητες όπως η ίσκα.

Ο κορμός της δρυός συχνά έχει κουφάλες και έχει επίφυτα
όπως το πολυπόδιο (Polypodium vulgare)

Κλαδιά- Φύλλωμα

Στα κλαδιά και στις κορυφές των δέντρων φτιάχνουν τις φωλιές τους διάφορα αρπακτικά πουλιά όπως ο φιδαετός (αριστερά στην εικόνα), που τρέφεται κυρίως με ερπετά και χρησιμοποιεί τα δέντρα και ως παρατηρητήριο για να επιβλέπει τα διπλανά ξέφωτα. Ακόμη μπορούμε να συναντήσουμε γερακίνες, πετρίτες, κιρκινέζια ενώ μέχρι τη δεκαετία του 1980 στις βελανιδιές του Ξηρομέρου και στα γύρω βουνά φώλιαζε ο σπάνιος μαυρόγυπας (δεξιά στην εικόνα).

Στο φύλλωμα και στα κλαδιά μπορούμε να δούμε μεγάλη ποικιλία αρθρόποδων όπως αράχνες, έντομα και ακάρεα. Ειδικότερα για τα ακάρεα (στα οποία ανήκουν τα γνωστά μας τσιμπούρια και ο τετράνυχος), σε μελέτες που έχουν γίνει, βρέθηκαν 9 διαφορετικά είδη στην ήμερη βελανιδιά που είναι κοινή στο Ξηρόμερο, ενώ στην χνοώδη δρυ βρέθηκαν 19 είδη! Μερικά εξ αυτών είναι φυλλοφάγα και προκαλούν ζημιές στο φύλλωμα αλλά οι πληθυσμοί τους διατηρούνται σε ανεκτά επίπεδα γιατί ελέγχονται από αρπακτικά ακάρεα, έντομα και πουλιά. Τέλος πρέπει να αναφέρουμε τα κηκίδια, τα οποία είναι καστανοκόκκινα μπαλάκια που μπορούμε να δούμε τον χειμώνα στο δέντρο, συλλέγονταν και πωλούνταν παλαιότερα από τους κατοίκους για την βαφική τους αξία και τους απέφεραν μεγάλα έσοδα.

Πώς δημιουργούνται όμως τα κηκίδια; Όταν ένα έντομο πάει να γεννήσει τα αυγά του σε ιστούς του δέντρου, αυτό αντιδρά και παράγει εκκρίματα δημιουργώντας το κηκίδιο που μοιάζει με μπαλάκι. Έτσι οι προνύμφες του παρασιτικού εντόμου μεγαλώνουν μέσα στο κηκίδιο, τρέφονται από τους φυτικούς χυμούς χωρίς όμως να προκαλούν το θάνατο ή την εξασθένηση του δέντρου. Τα περισσότερα κηκίδια της βελανιδιάς δημιουργούνται από τις σφήκες του γένους Cynipidae.

Κάτω: το άκαρι Kampimodromus aberrans
Πάνω: προσβολή φύλλου δρυός από ακάρεα

Πάνω: κηκίδιο βελανιδιάς
Κάτω: Έντομα της οικογένειας Cynipidae
που προκαλούν κηκίδια

Είδαμε λοιπόν πόσες διαφορετικές μορφές ζωής μπορούν να συνυπάρχουν στην ίδια βελανιδιά. Πουλιά, έντομα, αράχνες, ερπετά και θηλαστικά συμβιώνουν αρμονικά στο ίδιο σπίτι. Και όλα αυτά που αναφέραμε είναι οι οργανισμοί που οι άνθρωποι αντιλαμβανόμαστε ευκολότερα με γυμνό μάτι. Σκεφτείτε πόσα βακτήρια, μύκητες και πρωτόζωα ζουν σε ένα δέντρο αλλά δεν μπορούμε να δούμε. Έτσι μπορούμε να καταλήξουμε στο συμπέρασμα ότι μία μόνο βελανιδιά είναι σημαντική για την άγρια ζωή και χρειάζεται την προστασία μας. Πόσο μάλλον ένα ολόκληρο δάσος, πολλών διαφορετικών ειδών με όλους τους δεσμούς που το συνδέουν. Ελπίζω την επόμενη φορά που θα δούμε μια βελανιδιά στον τόπο μας, να κοντοσταθούμε και να την παρατηρήσουμε με άλλο μάτι.

Πηγές:

• Β. Βλάμη, Στ. Ζόγκαρης, Π. Δημόπουλος, Βελανιδοδάσος Ξηρομέρου, Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, Τμήμα Διαχείρισης Φυσικών Πόρων, Σύλλογος Φίλων Βελανιδιάς “Αμαδρυάδα”

• Θ.Ι. Σταθάκης , Ε.Β. Καπαξίδη και Γ.Θ. Παπαδούλης, “Η παρουσία της οικογένειας Phytoseiidae (Acari: Mesostigmata) σε δασικά είδη της οικογένειας Fagaceae”

• Ν. Παπαγεωργίου, Βιολογία Άγριας Πανίδας. University Studio Press