Χριστουγεννιάτικα Έθιμα στα χωριά του Ξηρομέρου

 Επιμέλεια: Τιμολέων Ντέμος, Φοιτητής Γεωπονικού Πανεπιστημίου Αθηνών

Οι άγιες μέρες της γέννησης του Χριστού πλησιάζουν και μαζί με αυτές ακολουθούν έθιμα του λαού μας που οι καταβολές τους εντοπίζονται σε βάθος αιώνων. Η χώρα μας είναι πλούσια σε παραδόσεις στενά συνδεδεμένες με τις θρησκευτικές εορτές των Ελλήνων. Έτσι και στο Ξηρόμερο, την περίοδο των Χριστουγέννων συναντάμε διάφορα έθιμα, αρκετά από τα οποία συνεχίζουν να διατηρούνται και στις μέρες μας ενώ άλλα χάνονται στο πέρασμα του χρόνου. Πολλές παραδόσεις είναι κοινές με άλλες περιοχές της Ελλάδας αλλά συναντώνται και τοπικές, που σε αρκετές περιπτώσεις μπορούν να καταγράφονται διαφορές ακόμη και στα έθιμα κοντινών χωριών. Τα ήθη και τα έθιμα είναι βαθιά ριζωμένα στην ιδιοσυγκρασία του λαού μας, η μελέτη τους μας δίνει στοιχεία για την αντίληψη των ανθρώπων απένταντι στη θρησκεία, την οικογένεια, τη φύση κ.α  και σίγουρα αξίζει έστω να τα γνωρίζουμε.

Έθιμα την Παραμονή των Χριστουγέννων

Χριστόψωμο

Την Παραμονή των Χριστουγέννων οι γυναίκες σηκώνονταν από τα χαράματα και ζύμωναν το Χριστόψωμο, το οποίο πήγαιναν στην εκκλησία ανήμερα των Χριστουγέννων. Αφού το ζύμωναν το σταύρωναν και σε κάθε άκρη του σταυρού έβαζαν από ένα αμύγδαλο, μετά το σφράγιζαν με τη σφραγίδα και από πάνω έβαζαν σουσάμι. Από την ίδια ζύμη έφτιαχναν και λειτουρ(γ)ιά (πρόσφορο). Άλλες φορές έβαζαν και ένα νόμισμα μέσα στο Χριστόψωμο που όποιος το τύχαινε στο κομμάτι του θα ήταν ο τυχερός της χρονιάς, σαν την Βασιλόπιτα που κόβουμε και σήμερα (καταγραφή στην Κατούνα). Ανήμερα των Χριστουγέννων πήγαιναν τα Χριστόψωμα στην εκκλησία όπου ο παπάς τα ευλογεί και μετά τα “σ’κών” όταν λέει “Πλούσιοι επτώχευσαν και επείνασαν”, δηλαδή βγάζει το αντίδωρο και το βρέχει με κρασί (ύψωμα). Τα Χριστόψωμα κόβονταν στο οικογενειακό τραπέζι.

Το Χριστόψωμο
Πηγή: Μπαμπίνη ΙΝ

Κουλούρα (Κ’λούρα) του τσοπάνη ή Βλαχοκ’λούρα

Την Παραμονή, σε όσα σπίτια υπήρχε κάποιος τσοπάνης, οι γυναίκες ζύμωναν και την βλαχοκ’λούρα. Στην ουσία ήταν ένα ψωμί που έπαιρνε μαζί του ο ποιμένας πάνω στο οποίο σχεδίαζαν με κομμάτια από ζυμάρι τα πρόβατα, τον τσοπάνη, την στρούγκα και τα στρουγκολίθια και το στόλιζαν με αμύγδαλα, καρύδια και σουσάμι.

Κάλαντα

Όπως και σήμερα έτσι και παλιότερα τα παιδιά σχημάτιζαν ομάδες που ξεκινούσαν στις 5 το πρωί και έλεγαν τα κάλαντα στις νοικοκυρές την ώρα που ζύμωναν το Χριστόψωμο. Βέβαια τότε σπάνια έπαιρναν λεφτά, καθώς δεν υπήρχαν και πολλά, με την ανταμοιβή τους να είναι γλυκά όπως η ραβανί, αυγά ή φρούτα. Τα κάλαντα που τραγουδάμε έχουν μια θρησκευτική εισαγωγή και ακολουθούν παινέματα για το νοικοκύρη και το σπίτι καθώς και στίχοι για την αμοιβή:

Εισαγωγή

Χριστούγεννα πρωτόγεννα, πρώτη γιορτή του χρόνου.

Για βγάτε, ιδέστε, μάθετε οπού Χριστός γεννιέται,

γεννιέται κι’ ανατρέφεται στο μέλι και στο γάλα.

Το γάλα τρώνε οι άρχοντες το μέλι οι αφεντάδες

και τα μελισσοβότανα τα λούζονται οι κυράδες.

Παινέματα νοικοκυράς

Πολλά είπαμε τ’ αφέντη μας, να ειπούμε της κυράς μας;

- Κυρά σεμνή, κυρά τρανή, κυρά καμαρωμένη,

κυρά μου όταν βούλεσαι για να ντυθείς να αλλάξεις,

η φάσσα φέρνει το νερό και η κίσσα το σαπούνι

και η πέρδικα η ωριόπλουμη φέρνει τα τρία ρούχα:

Το κόκκινο, το πράσινο, τ’ άσπρο και το χιονάτο.

Παινέματα του σπιτιού

Εδώ που τραγουδήσαμε πέτρα να μην ραΐσει

κι ο νοικοκύρης του σπιτιού χρόνους πολλούς να ζήσει.

Να ζήσει σαν τα ψ’λα βουνά, να ασπρίσει σαν τα χιόνια,

να ζήσει χρόνους εκατό και ναν τους απεράσει,

να ζήσει με το ταίρι του και να καλοπεράσει

να ζήσουν τα παιδάκια του να τα νοικοκυρέψει

κι αγγόνια και δισέγγονα να πιάσει να χαϊδέψει

Για την αμοιβή

Ανοίξτε το πουγκάκι σας το μαργαριταρένιο

κι απλώστε το χεράκι σας το μοσχοβολιασμένο.

Κι αν είναι γρόσια δ’ωστε μας, κι αν είναι και παράδες

κι αν είναι και γλυκό κρασί, δώστε μας να το πιούμε.

Αν είστε απ΄τους πλούσιους, γρόσια μην τα λυπάστε

αν είστε απ΄τους δεύτερους ξηντάρες* και ζολότες*,

κι αν είστε απ΄τους θεόφτωχους, ένα ζευγάρι κότες.

Και σας καληνυχτίζουμε, πάτε να κοιμηθείτε,

ολίγον ύπνο πάρετε πάλι να σηκωθείτε,

στην εκκλησιά να τρέξετε με άκρα προθυμία

και του Θεού να ακούσετε τη Θεία Λειτουργία

Και του χρόνου

Ακόμη τραγουδιόταν και το “Καλήν ημέρα άρχοντες” κλπ.

*παλαιότερα νομίσματα

Σφαγή του γουρουνιού ή Γουρνοχαρά

Εκείνη τη μέρα γινόταν και ένα από τα σπουδαιότερα γεγονότα του έτους, η σφαγή του χριστουγεννιάτικου γουρουνιού, το οποίο μάλιστα μεγάλωνε με ιδιαίτερη φροντίδα και προσοχή. Σχηματίζονταν μικρές ομάδες από φίλους, συγγενείς ή γείτονες σφαχτάδες που πήγαιναν στο σπίτι του καθενός και έσφαζαν το γουρούνι της οικογένειας. Μετά τη σφαγή κρεμούσαν το γουρούνι, αφαιρούσαν την καρδιά, τα έντερα, το συκώτι και το σπλήνα αλλά δεν έκοβαν το κρέας αμέσως. Μάλιστα στα πόδια του γουρουνιού κρέμαγαν και ένα πηρούνι για να μην φάνε το σφάγιο τα Πάγανα (καλικάντζαροι), σύμφωνα με την παράδοση. Αφού κρύωνε το κρέας αφαιρούσαν το ξύγκι που αποθηκευόταν για να χρησιμοποιηθεί αντί λαδιού, το οποίο τότε δεν υπήρχε ή ήταν ελάχιστο. Με το ξύγκι και ψαχνό έφτιαναν και τσιγαρίδες. Με τα εντόσθια έφτιαναν σπληνάντερο για τα Χριστούγεννα, ενώ τα έντερα τα χρησιμοποιούσαν και αλλιώς˙ αφού τα έβραζαν, τα τηγάνιζαν ή τα περνούσαν στη σούφλα ως μεζέ. Το ψαχνό το έκαναν παστό με αλάτι για να διατηρηθεί ελλείψει ψυγείων, ενώ οι γυναίκες έφτιαναν κιμά και κεφτέδες χτυπώντας το κρέας με χατζάρι (βάκισμα). Τέλος τα κόκκαλα αφού βράζονταν τοποθετούνταν μέσα σε λίπος για να διατηρηθούν για μελλοντικό μαγείρεμα και κομμάτια όπως τα πόδια ή τα αφτιά γίνονταν πατσάς. Με λίγα λόγια τίποτα δεν πετιόταν από το γουρούνι με το οποίο περνούσαν αρκετό καιρό. Ακόμα και η κύστη του γινόταν μπάλα ποδοσφαίρου για τα παιδιά!

Περιποίηση τάφων

Την Παραμονή πήγαιναν στο νεκροταφείο όπου άσπριζαν τα μνήματα των συγγενών, άναβαν τα καντήλια και έβαζαν λάδι για να τα ανάβουν σε όλες τις γιορτές.

Μοίρασμα φαγητού από τις χήρες

Εκείνη τη μέρα, όσες χήρες έχασαν το άντρα τους που δεν είχε κλείσει ακόμα χρόνο πήγαιναν στην εκκλησία ψωμί και φασολάδα ή μπακαλιάρο που το μοίραζαν στους πιο άπορους.

Πάντρεμα της φωτιάς

Το βράδυ της Παραμονής έβαζαν στη φωτιά δύο κούτσουρα ένα "αρσενικό" πχ δέντρος (βελανιδιά) και ένα "θηλυκό" πχ αμυγδαλιά ώστε να διατηρηθεί η φωτιά, να τη βρει ο Ιωσήφ και να ζεστάνει τον νεογέννητο Χριστό.

Την ημέρα των Χριστουγέννων

Νωρίς το πρωί χτυπούσε η καμπάνα της εκκλησίας και ο κόσμος πήγαινε στην λειτουργία. Γυρνώντας ετοίμαζαν το γιορτινό οικογενειακό τραπέζι. Έψηναν το σπληνάντερο και το μεσημέρι έτρωγαν συχνά σούπα από κότα, τράγο ή άλλο κρέας. Στο κέντρο του τραπεζιού υπήρχε ένας μαστραπάς με κρασί, έκοβαν το Χριστόψωμο σε ένα δίσκο σε κομμάτια όσα και τα μέλη της οικογένειας, τοποθετούσαν τον δίσκο πάνω στο κρασί και ο καθένας έπαιρνε το κομμάτι του. Το απόγευμα γινόνταν επισκέψεις σε όποιον είχε γιορτή.

Δώρα στα βαφτιστήρια

Ανήμερα των Χριστουγέννων οι νονοί έστελναν δώρα στα βαφτιστήρια τους. Τα δώρα ήταν πάντα μια κ'λούρα, κάποιο γλυκό και ίσως χρήματα, ανάλογα τις οικονομικές δυνατότητες

Τα Πάγανα (Καλικάντζαροι)

Όπως και σε αρκετές περιοχές της Ελλάδας, έτσι και στη δική μας πίστευαν πως το δωδεκαήμερο κυκλοφορούσαν τα Πάγανα (καλικάντζαροι). Σύμφωνα με την παράδοση ήταν κατάμαυροι, άσχημοι και πατσαλοί, εμφανίζονταν την Παραμονή των Χριστουγέννων και έφευγαν τα Φώτα με τον αγιασμό των σπιτιών από τον παπά. Όλο το χρόνο πολεμούσαν να κόψουν το δέντρο της ζωής που στην κορυφή του είναι ο Θεός. Όταν κόντευαν να το κόψουν έρχονταν τα Χριστούγεννα και έβγαιναν να τρομάξουν τον κόσμο. Μέχρι να επιστρέψουν το δέντρο είχε θεριέψει και άρχιζαν από την αρχή. Έλεγαν ότι έμπαιναν από το μπουχαρί (τζάκι) και ανακάτωναν τα αλεύρια, τρόμαζαν τον κόσμο και έκαναν ζημιές. Γι’ αυτό οι νοικοκυρές το πρωί των Χριστουγέννων έριχναν τη στάχτη της φωτιάς στα τέσσερα σημεία του σπιτιού για να τα διώξουν ή έβαζαν λιβάνι στο τζάκι για να μην κατέβουν από την καπνοδόχο. Έλεγαν επίσης ότι γυρνούσαν στις γειτονιές με διάφορες μορφές (ως δαίμονες, άλλοτε ως γαϊδούρια ή σαν παρέες που έπαιζαν μουσική) και μόλις άκουγαν ανθρώπινη λαλιά, την έπαιρναν και ο άνθρωπος έμενε βουβός. Ακόμη υπήρχαν διάφορες δοξασίες και μύθοι που έλεγαν ότι το Δωδεκαήμερο δεν έπρεπε να περπατάμε νύχτα για να μην μας πάρουν τα Πάγανα ή να μην φωνάζουμε δυνατά ή να προσέχουμε μην καούμε γιατί η πληγή δεν γύρευε.

Άλλα έθιμα

Από τις 25 Δκέμβρη και ύστερα ο κόσμος δεν άρχιζε καμιά καινούρια δουλειά αλλά περίμενε να μπει ο καινούριος χρόνος για να αρχίσει και έλεγε:

“κινούριους χρόνους, κινούριου αδράχτ’”.

Πηγές:

• Β. Ζορμπά, Συλλογή λαογραφικού υλικού από το χωριό Χρυσοβίτσα,της επαρχίας Βονίτσης-Ξηρομέρου (1983), Πέργαμος Βιβλιοθήκη και Κέντρο Πληροφόρησης ΕΚΠΑ

• Δ. Καλτσούλας, Συλλογή λαογραφικής ύλης εκ των χωρίων της επαρχίας Ξηρομέρου, του νομού Αιτωλοακαρνανίας (1971), Πέργαμος Βιβλιοθήκη και Κέντρο Πληροφόρησης ΕΚΠΑ

• Κ. Βγενή, Συλλογή λαογραφικής ύλης εκ του χωρίου Κατούνης, της επαρχίας Ξηρομέρου νομού Αιτωλοακαρνανίας (1969), Πέργαμος Βιβλιοθήκη και Κέντρο Πληροφόρησης ΕΚΠΑ

• Α. Σάββας, Ξηρομερίτικα Δημοτικά Τραγούδια (1984), Σύνδεσμος Χρυσοβιτσάνων Ξηρομέρου “Τα Κόροντα”

• Προσωπικές καταγραφές